De grafische roman

Af en toe begeef ik mij tussen het reële volk en verkondig ik het woord aan eventuele uitdragende apostelen. Al hoopte ik op een forfait van de weinige geïnteresseerden, zodat het bijeensprokkelen van allerhande achtergrondinformatie geen beslag zou leggen op mijn zondagnacht, edoch, negentien zieltjes vonden de weg naar de bibliotheekschool van Gent om gedoopt te worden in het bad van de Grafische Roman.
Hiermee had ik alvast de grenzen geopend: "De recente, veelvuldige aandacht in de pers voor de Grafische Roman (oa via auteurs als Marc -Verder- Legendre en Judith -De maagd en de neger- van Istendael, de boeken rond Bob Dylan en Johnny Cash) laat uitschijnen dat het nieuwe en verfrissende fenomeen in opmars is en eindelijk de erkenning krijgt die ze verdient. Onzin natuurlijk. De Grafische Roman is vooral een marketinginstrument van uitgevers om het beeldverhaal enige sérieux te geven en dit terwijl de strip zelf al voldoende bewezen heeft zijn mannetje te kunnen staan tussen al de andere kunsten."
Die ettelijke uren opzoekingswerk naar de juiste definitie van wat de Grafische Roman nu precies is, bevestigde mijn vermoeden. Het is een niet te omschrijven begrip dat te pas en te onpas wordt gebruikt om elitair afwijkende strips boven een bepaald niveau te verheffen, een niveau waar ze vaak zelfs niet aan voldoen. Een soort van excuustruus om deze boeken aan een anderslezend publiek te verkopen. De ene zegt zus, waardoor je bepaalde titels -die alles in huis hebben om hen als een grafische roman te bestempelen- MOET uitsluiten, de andere zegt zo, met een omgekeerd evenredig effect. Hier alvast enkele interpretaties met cursief daarachter een persoonlijke commentaar.

1. Online opleiding grafische roman
"Om de vraag 'wat een grafische roman is' te beantwoorden, moet eerst worden vastgesteld a) wat een roman is, b) wat een strip is en c) wat een grafische roman is.
Een roman (literatuur) wordt meestal omschreven als een lange fictieve prozavertelling die normaal gesproken over menselijke relaties gaat en waarbij de plot verteld wordt door middel van handelingen, uitspraken en gedachten van de personages. Een strip betekent dat er plaatjes in staan. Een stripverhaal wordt gevormd door een serie van afbeeldingen die een verhaal vormen. Het is een kortverhaal of een aflevering in een langer verhaal. Een Grafische roman is dus een lang fictief verhaal in de vorm van plaatjes."

Afhankelijk van hoe je 'lang fictief verhaal' invult, mag je dus eigenlijk alle strips omschrijven als een grafische roman. Een concreet voorbeeld, ook al verscheen het episodisch: De Killer. De eerste cyclus van vijf delen omvat zo maar even 320 bladzijden, is een fictieve prozavertelling over de (on)menselijke relaties van een huurmoordenaar waarbij de plot verteld wordt door middel van handelingen (de actie), uitspraken en gedachten (expliciet: de voice-over) van de hoofdpersoon in de vorm van plaatjes!

2. Joost Pollman en zijn Abecedarium van de grafische roman
"De graphic novel is in opmars. Wereldwijd verschijnen literaire werken die niet alleen geschreven maar ook getekend zijn. Beeldromans zou je ze moeten noemen, maar die term is gekaapt door de keukenmeidenlectuur. Grafische romans dan maar. Will Eisner begon ermee in 1978 toen hij A Contract with God publiceerde en in het voorwoord pleitte voor een geestverruiming van de stripkunst. De Amerikaanse schrijfster Myla Goldberg geeft als definitie van de grafische roman: 'Een complexe vertelling in een pakkende visuele omgeving.' Verstripte literatuur is een genre op zich. Dat wil niet zeggen dat het huwelijk tussen roman en strip altijd even gelukkig is. In Nederland werkt Dick Matena aan een getrouwe verstripping van De Avonden: wel een prachtig sfeerbeeld, maar geen wezenlijk nieuwe roman. En daar gaat het om bij een omzetting in een andere discipline: het muteren van de bestaande stof met behulp van de stijlmiddelen die eigen zijn aan het nieuwe medium. Zo heeft tekenaar David Mazzucchelli een zeer geslaagde versie gemaakt van Paul Austers Broze Stad, waarbij hij het stripidioom benut om patronen (puzzelstukken) en metamorfoses in beeld te brengen die een romancier alleen in het abstracte kan omschrijven. De grafische roman is heel vaak een auteursstrip (zoals je ook auteursfilms hebt), terwijl bij het klassieke stripalbum een strikte verdeling bestaat tussen tekenaar en scenarist, soms aangevuld door mensen voor het inkten en inkleuren. In een auteurstrip is de auteur dus heer en meester, dame en meesteres, wat veel meer mogelijkheden schept voor een persoonlijke benadering. Eind jaren tachtig stonden er stripmakers en stripmaaksters op voor wie de buitenwereld vooral een afspiegeling was van hun eigen binnenwereld. Ze hadden het vaak over seks, maar dan niet met de ongebreidelde geilheid die hun collega’s uit de underground van de jaren zestig en zeventig typeerde. Een ongelukkige adolescentie bleek een goudmijn voor de autobiografische stripmakers, want talloze werken gingen (en gaan) over complexen, frustraties, eenzaamheid en vervreemding. Kampioen van deze stroming is Chris Ware, de auteur van Jimmy Corrigan, the smartest kid on earth. Over een periode van zeven jaar is deze roman in losse deeltjes voorgepubliceerd, zoals dat in de stripwereld heel gebruikelijk is en zoals dat ook in de belletrie heel gewoon was toen men nog feuilletons uitgaf." (Joost Pollman is journalist o.a. in De Volkskrant en directeur van de Haarlemse Stripdagen)

Hier komt de klemtoon te liggen op de auteurstrip. In zijn shortlist echter oa V for Vendetta, gemaakt door TWEE personen, een tekenaar en een schrijver, dus hoeveel concessies hebben zij naar elkaar toe niet gedaan?; én Taniguchi met L'homme qui marche, de mangaka die een arbeidsentourage heeft via een studio. Tot zo ver de eenmanscreatie! Eveneens frappant is het accepteren van een 'roman' die oorspronkelijk in losse deeltjes werd voorgepubliceerd. Ware, Clowes, Moore & Lloyd, Sim, Seth, Sacco, Brown, Satrapi, ... slechts weinigen hebben de brok grafische literatuur in een ruk gemaakt, laat staan gepubliceerd!

3. Stephen Weiner in The 101 best graphic novels, A guide to this exciting new medium
"Comics have never been more creative or more intelligent. Graphic novels have shown comic art can be astounding, the stories real and human or complete wondrous escape limited only by the talent and imagination of the artist. In an age of hype and ham-handed Hollywood froth, comics in graphic novels might be the most refreshing discovery you can make. A sophisticated story, told in comic book format, in one full-length book. Pollmans kritiek op Weiner: de lijst van 101 grafische romans die de auteur opsomt is een allegaartje van de meest uiteenlopende genres. Bij nadere bestudering blijkt Weiner bereid alles te ridderen tot graphic novel wat er uitziet als een met tekeningen gevulde paperback. En hij is de enige niet. Toen Barbara Stok haar korte stripverhalen in pocketvorm bundelde, kwam Vrij Nederland prompt en onterecht met het label grafische roman."

Wie mag het zich uiteindelijk veroorloven diens album te bestempelen als een grafische roman. De uiteenlopendheid in Pollmans shortlist, inderdaad, het 'gewone' avontuur wordt gebannen, gaat soms van historische hervertellingen, familiegebeurtenissen, navelstaarderij, (auto)biografie waarbij ik automatisch aan het raamverhaal van Welkom in Boboland moet denken, het softere Meneer Johan, of wat dacht je van Paul Jester. Alleen de verpakking is anders. Dit zijn dezelfde onderwerpen in het gewone Europese albumformaat van 48 of 56 bladzijden. Bannen die boeken, zij horen absoluut niet thuis in een grafische romancontext want visueel zijn ze niet baanbrekend! Onzin natuurlijk. De anekdotische vertellingen in zowel Bobo als Paul Jester hangen netjes aan elkaar en vormen een onderdeel van een groter geheel. Uiteindelijk wordt op het einde van het album de cirkel mooi rondgemaakt. Met een persoonlijke touch!

4. Anoniem forumcitaat
"Een grafische roman is gewoon een iet wat dikkere strip die in principe op zichzelf staat. Dat is het verschil. En zelfs over dit minieme verschil kan flink wat gedebatteerd worden, want Watchmen, toch wel een grondlegger qua graphic novels, werd gepubliceerd in 12 delen. Er zijn massa's stripreeksen die geen 12 delen halen, en niemand zal hen nochtans grafische romans noemen. Er zijn trouwens ook grafische romans die absoluut niet dik zijn. Dus eigenlijk zie ik, tot nu toe, weinig tot geen verschil tussen een strip en een grafische roman, en de bijzonder dunne scheidingslijn die er misschien is, wordt continue doorbroken."

Zonder hoogdravende theorieën slaat deze nuchtere man (hij had een avatar van Corto Maltese, vandaar de vermoedelijke mannelijke veronderstelling) de nagel op de kop. Want het experimentele of persoonlijke kan evenzeer in een kortverhaal voorkomen, neem Kristof Spaeys 'Gegijzeld' in Façade, een vormelijke, filmische aanpassing van het klassieke stramien.

5. Laurens Bontens
"Will Eisner zette het in 1978 al op zijn boek A Contract with God, graphic novel of grafische roman werd de term voor de meer serieuze stripverhalen. Het leed van anderen wordt in de gewone strip als vermaak getoond. In het volwassen en poëtisch beeldverhaal, die vaak over persoonlijke ellende gaat, wordt er eerder empathie opgeroepen. De Maus boeken van Art Spiegelman kun je niet meer gewoon strip noemen. Ze zijn niet mooi getekend maar door verhaal en onderwerp ontzettend boeiend. Grafische romans gaan vaak over het verwerken van geestelijke groeistuipen. Daniel Clowes publiceerde zijn strips eerst in Eightball, een blad dat er op het eerste gezicht uitziet als een gewoon comicboekje. Daarna kwamen ze in boekvorm uit, zoals zijn Ghostworld over zoekende pubermeisjes en Pussey over een striptekenaar. Veel stripauteurs, met als een van de bekendste Robert Crumb, verwerken hun eigen leven in grafische romans. Mijn persoonlijke favoriete grafische auteur is Cris Ware met zijn Acme Novelty boeken. Ik kan ook genieten van Blankets, de prachtige dikke pil van Craig Thompson over een christelijke jongen die kunstenaar wordt. Het zijn heus niet alleen Amerikaanse boeken die mijn aandacht opeisen. Veel serieuze Europese strips vond ik al goed. In Nederland worden de meeste grafische romans uitgegeven door Oog en Blik. Prachtige vertalingen zoals Ventilatoren van Seth, maar ook Nederlandse boeken zoals Toen Wij Van De Duitsers Verloren van Guido van Driel. De filmische kwaliteit van een beeldverhaal leent zich prima om een volwassen en sfeervol verhaal te vertellen."

Ook hier de klemtoon op auteursgebonden materiaal, al dan niet geserialiseerd uitgegeven en naderhand gebundeld.

6. Esther Gasseling van uitgeverij Xtra
“'In grafische romans heb je vaak historische achtergronden waarin een verhaal over eenzaamheid, geloof, hoop en liefde zich afspeelt. Grafische romans zijn vaak ook honderden pagina's dik. Het is soms erg moeilijk om te weten welke verhalen in de categorie grafische roman thuishoren. Grafische romans worden in de Verenigde Staten inmiddels beschouwd als volwaardige literatuur. Ze zijn daar al jaren een gigantisch succes. Terwijl gewone strips nog in stripspeciaalzaken worden verkocht, wordt de helft van de grafische romans in de reguliere boekhandel aan de man gebracht. In Europa is het succes wat uitgebleven. De meeste mensen zijn opgegroeid met Suske en Wiske en snappen niet dat er iets bestaat als een beeldverhaal voor volwassenen.' Journalist Luc Borgmans van Onderox voegt aan dit interview inleidend toe: 'De grafische roman is een stripverhaal met literaire pretentie. Een roman die op bepaalde momenten overgaat in een stripverhaal en daarna weer doorlopende tekst wordt. Graphic novel heet deze mengvorm.'"

Dat Borgmans zijn boekje te buiten gaat door op basis van de twee exemplaren die hij in zijn handen gestopt krijgt alles over dezelfde kam te scheren, is natuurlijk ongehoord. Kortzichtigheid troef. En zo iemand schrijft dan over het fenomeen. Ook de Xtra uitgeefster weet weinig relevants aan te brengen. De opmars van de grafische roman in de VS? Tienduizend exemplaren van een Eisner verbleken nog steeds met de honderd- à tweehonderdduizend X-Men- of Superman-verhalen!

7. Sanne Miltenburg Sanne in De grafische roman - Vertellingen in een visueel jasje - Scriptie 2005
De grafische roman: eigenschappen
"De inhoud is dus het wezenlijke verschil tussen strip en grafische roman. Maar wat verstaat men dan precies onder die inhoud? Daarvoor moeten we het begrip ‘grafische roman’ ontleden. Het eerste gedeelte slaat op de vorm, het tweede, ‘roman’, staat als het ware voor de inhoud. Een analyse van dit woord zal ons helpen om het totale begrip beter te begrijpen. Roman: een verhaal wat het bestaan bestudeert door middel van taal. Door het schrijven van een roman toont een auteur zijn persoonlijkheid, zijn schrijfstijl, een bepaalde periode, en natuurlijk het verhaal zelf. De roman fungeert ook als een spiegel: de lezer herkent er zichzelf in, in mindere of grote mate. Zo kunnen we de grafische roman dus zien als een complexe vertelling, in een visueel jasje aan de man gebracht. In vergelijking: in het stripverhaal worden vooral uiterlijke gebeurtenissen getoond, de held gaat van de ene plek naar de ander en beleeft menig avontuur. Als lezer zul je niet snel het ‘diepere wezen’ in de persoon ontdekken. Ook hebben de karakters van stripverhalen vaak een klein aantal lagen: ze zijn of moedig of bang, maar veel meer kom je niet over ze te weten. Omdat er dus in feite niet veel verteld wordt, moet de energie vooral uit aangedikte gebeurtenissen komen: achtervolgingen, seksueel getinte scènes en doodsbedreigingen. De held moet minimaal 5 keer per dag met de dood bedreigd worden, anders is het niet spannend genoeg. De grafische roman pakt dit heel anders aan, het geheel is beter uitgewerkt en vooral aan de innerlijke gebeurtenissen wordt aandacht besteedt, het zielenleven van de karakters. Ook de onderwerpen zijn zeer divers, van politieke dilemma’s tot het jeugdtrauma van een tienermeisje. Het kan over grootse zaken gaan of zich concentreren op een enkel individu. Naast de ‘literaire’ kwaliteit van de werken is er ook het visuele aspect. In Eisner’s A contract with God, werd er al een beetje afgestapt van de klassieke beeldformule, maar erg duidelijk zichtbaar is het niet. Toen er gaandeweg door anderen meer grafische romans werden gemaakt en het genre zich uitbreidde en dus ook ontwikkelde, verwierf de grafische roman meer typische eigenschappen."
Het gebruik van de beeldtaal
"De tekeningen moeten het verhaal vertellen naar de lezer toe, zij vertalen datgene wat de schrijver oorspronkelijk heeft bedacht. Het idee erachter kan nog zo goed zijn, als het visueel onduidelijk is zal het publiek er niet veel aan hebben. De gekozen vorm van de grafische roman, indien goed gekozen, kan het verhaal versterken. Grafische romans hebben een lossere ritmiek dan het traditionele stripverhaal, waarin het verhaal hokje voor hokje wordt verteld. Bij de grafische roman bepaalt het verhaal het gebruik van het beeldende materiaal. Bovendien is er een synthese van beeld met tekst die vaak verder gaat dan de normale stripverhalen. Tekst wordt bijv. in de tekeningen zelf geschreven, waardoor er een grotere eenheid ontstaat. In bijvoorbeeld Kraut, een werk van Peter Pontiac, krijgt het beeldverhaal de vorm van een brief met illustraties. Er kan dus erg afgeweken worden van de normale formule voor het gebruik van beeld en tekst. Er bestaan ook grafische romans waarbij geen tekst wordt gebruikt. Hierbij geven de beelden genoeg informatie of er wordt veel aan de interpretatie van de lezer overgelaten. Een paar voorbeelden hiervan zijn De stad, Gods Man, en Q. Een werk met alleen beelden kan dus ook een grafische roman worden genoemd, maar een werk met alleen tekst is en blijft een gewone roman."
Voordelen van het beeldverhaal
"Door middel van een grafische roman kan een schrijver completer een verhaal vertellen dan wanneer hij alleen gebruik kon maken van tekst zonder beelden. De vorm geeft extra mogelijkheden. Een schrijver kan hierdoor spelen met het letterlijke en figuurlijke. De beeldelementen van het stripverhaal kunnen benut worden om puzzelstukken (patronen die later in het verhaal een geheel vormen) en metamorfoses in beeld te brengen die anders alleen maar konden worden omschreven. Zo worden ingewikkelde zaken meteen een stuk helderder. En dit is nog niet alles. Sommige onderwerpen zijn onuitsprekelijk of taboe, en dit kan visueel opgelost worden. Hierbij kan bijvoorbeeld aan de gruwelijke gebeurtenissen tijdens de holocaust worden gedacht. Beelden zeggen vaak meer dan honderden woorden. In Maus wordt het beeld van continu rokende schoorstenen gebruikt om aan te geven dat er geen eind komt aan het gruwelijk doden van mensen. En niet alleen subtiele beeldtaal is een oplossing voor problematische onderwerpen. Ook door het gebruik van komische of karikaturale tekeningen kunnen absurde gebeurtenissen soepel worden verteld. Dit zie je duidelijk terug in de serie Meccano van Hanco Kolk. De grafische roman zou gezien kunnen worden als een werk dat de zintuigen van de lezer sterk aanspreekt en beroert, via zowel beeld als taal. Op deze manier kan de werking sterker zijn dan zowel de kunst van het schrijven dan welk beeldend kunstwerk dan ook. Uiteindelijk is de grafische roman dus een nieuwe vorm van visueel vertellen die het gewone stripverhaal ontstegen is en er naderhand los is van gaan staan."
Persoonlijke touch
"Opvallend vaak is de grafische roman een auteurswerk. Dat betekent dat de persoon erachter schrijver én tekenaar is en dus zowel het verhaal creëert als de bijbehorende beelden. Dit zorgt ervoor dat hij alles kan beïnvloeden en heer en meester is over het geheel. Dit is heel wat anders bij de productie van het klassieke stripalbum, waar er vaak een strikte verdeling bestaat tussen tekenaar en scenarist, soms aangevuld in de technische hoek door mensen voor het inkten en inkleuren. Wanneer er bij een grafische roman toch sprake is van een duo, moeten die personen een zeer hechte samenwerking hebben om tot een puur werk als de grafische roman te kunnen komen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij Schuiten en Peeters, bekend van het project De Duistere Steden. Doordat bij een grafische roman dus vaak één persoon verantwoordelijk is voor het geheel wordt de vorm persoonlijker, aparter. Deze past niet meer in de traditionele vorm van het stripverhaal. De mensen achter grafische romans komen uit een grafische wereld, ze zijn bijvoorbeeld striptekenaars of illustratoren, in ieder geval denken ze én grafisch én hebben ze een goed verhaal te vertellen."
Therapie voor de makers
"De verhalen zelf worden naast de vorm ook steeds persoonlijker. Het zijn vaak autobiografische werken, waarin een ongelukkige jeugd een populair onderwerp is. Talloze werken gaan over complexen, frustraties, eenzaamheid en vervreemding. Een goed voorbeeld hiervan is: Jimmy Corrigan, the smartest kid on Earth van Chris Ware. Het maken van een beeldverhaal kan dan bijna als een pelgrimstocht worden gezien: de schepper ervan komt in het reine met zichzelf doordat trauma’s en belangrijke gebeurtenissen een eigen plek krijgen in het verhaal. Zo verwerkt Goblet bijv haar incest in het verleden (Portrets Crâches) en Peter Pontiac het foute verleden van zijn vader (Kraut) De schrijvers maken het verhaal niet eens zozeer voor het lezerspubliek, het is vooral voor henzelf bedoeld. Toch zorgt de persoonlijke betrokkenheid van de maker ervoor dat er een werk met veel diepgang wordt gecreëerd."
Nadelen
"Dit persoonlijke wordt niet altijd gewaardeerd en kan zelfs woede oproepen. Auteurs nemen een risico door het openbaar maken van autobiografisch (geïnspireerde) werken. In Een deken van sneeuw gaat het over de jeugd van Graig Thompson waarin hij zich uit de christelijke omgeving ontworstelde. Zelf zegt hij erover: ‘Blankets is een meditatie van mezelf, tien jaar later, op mijn puberteit. (…) Mijn ouders waren verontwaardigd over mijn boek. Ze zeiden: welk recht heb jij om onze privé-levens publiek te maken? De kerkgemeenschap zag Blankets als een afwijzing van het christelijk geloof. ‘This book bears witness to the devil!’ Maar zo zie ik dat helemaal niet. Het gaat ook over de bescherming die geloof kan bieden.’"
Valkuilen
"Ondanks de genoemde kenmerken blijft het moeilijk een grafische roman te onderscheiden van een alledaags stripverhaal en dit niet alleen door de gedeelde beeldvorm. Er zijn genoeg stripverhalen die de eerder genoemde inhoudskenmerken voor een gedeelte bezitten en daarom al snel tot ‘grafische roman’ worden omgedoopt. Bovendien zijn er ook nog te weinig richtlijnen bekend aan zowel de uitgevers als het lezerspubliek om het een van het ander te onderscheiden. Veel verhalen zijn twijfelgevallen, zoals De Avonden van Dick Matena. Hij heeft een literair welbekend werk vertaald in een stripverhaal. Een typische grafisch roman, zal men dan al snel zeggen, aangezien het van een roman afgeleid is. Maar het tegendeel is waar. De Avonden is en blijft een stripverhaal. Ondanks de inhoud van literaire kwaliteit en het prachtige tekenwerk heeft Matena niets wezenlijks nieuws aan het beeldverhaal toegevoegd. Het wordt gewoon niet persoonlijk genoeg. Hieruit valt een conclusie te trekken: de bewerking van andermans verhaal kan nooit een grafische roman zijn. Het verhaal moet origineel, eigen zijn. En er zijn meer valkuilen bij het eerlijk toekennen van de titel ‘grafische roman’. Maaike Hartjes schrijft grappige dagboekjes, met een voor haar zo kenmerkende simpele stijl. Ze vertelt de gebeurtenissen uit haar leven met veel bescheidenheid en humor. Persoonlijker kan bijna niet, aangezien het als een visueel dagboek kan worden beschouwd. Maar is dit genoeg voor een grafische roman? Ze geeft uiteindelijk geen mening over de afgebeelde gebeurtenissen, ze is meer een toeschouwer die het op grappige manier navertelt en er verder geen boodschap mee wil overbrengen. Daarom verdient haar werk het stempel grafische roman niet. Nu zijn we al heel wat wijzer geworden over de grafische roman."
Conclusie
Er zijn al verschillende kenmerken van opgenoemd, die ik hieronder op een rijtje zet:
• Het werk is op volwassenen gericht
• Er worden belangrijke thema’s naar voren gebracht in het verhaal
• De hoofdpersoon is niet zozeer een held/heldin
• De verhalen staan op zichzelf en niet in dienst van een serie
• Er wordt een persoonlijke boodschap overgebracht
• Vaak is het werk autobiografisch
• Vaak is er sprake van een auteurswerk
• Het verhaal bepaalt de gekozen stijl
• De gebruikte, persoonlijke stijl versterkt de boodschap
• Indien beide aanwezig (verregaande) synthese van tekst met beeld

Een pluim voor deze uitgebreide analyse. Bovendien spit de auteur ook enkele strips diep uit, dus zoek het pdf-bestand en erken Miltenburgs grondige analyses. Ook hier merk je dat de klemtoon ligt op de auteurstrip en dat het welafgebakende terrein dat je verwacht, moeilijk te definiëren is. Wat doe je dan met Watchmen en V for Vendetta, Sin City en The Dark Knight returns? Toch klassiekers in het genre.

8. Remco Wetzel Remco in Graphic novels voor dummies
De nominatie van Marc Legendres Verder voor de Libris Literatuurprijs van dit jaar heeft nogal wat stof, en een hoop verwarring, doen opwaaien. Het ging hier namelijk niet om een ‘gewone’ roman maar om een ‘beeldroman’. Het belangrijkste discussiepunt was de vraag of je een ‘graphic novel’ wel kunt nomineren voor een literatuurprijs, wat de vraag deed rijzen of de ‘grafische roman’ überhaupt wel de moeite van het serieus nemen waard is. Menig lezer zal zich echter vooral hebben afgevraagd waar in vredesnaam over ging. Wat is nou eigenlijk een graphic novel, beeldroman of grafische roman en wat moeten we ermee?
Wat is een graphic novel?
Die eerste vraag is het makkelijkst te beantwoorden: een graphic novel is niets meer en niets minder dan een strip. U kent het wel, zo’n boekje met plaatjes en tekstballonnen. De term werd bedacht door de Amerikaanse stripmaker Will Eisner, die vond dat zijn boek A Contract With God (1978) meer weg had van een literaire roman dan van de Spider-Mans en Donald Ducks die de stripcultuur in zijn land domineerden. Vandaar ‘graphic novel’, in het Nederlands te vertalen als beeldroman of grafische roman. Enigszins vreemd is het natuurlijk wel dat, wanneer we het hebben over strips met artistieke of literaire ambities, er meteen een andere, nogal pretentieuze, benaming nodig is. Natuurlijk is er een wereld van verschil tussen Art Spiegelmans Holocaustdrama Maus en Suske en Wiske, net zoals er een wereld van verschil is tussen Citizen Kane en Rambo 3, maar dat verandert niets aan het feit dat ze tot hetzelfde medium behoren en dus eigenlijk geen aparte benaming zouden moeten hebben. We noemen Citizen Kane immers ook niet ‘fotografisch drama’ of iets dergelijks. Dit heeft alles te maken met de culturele status van de strip, die beduidend lager is dan die van de film. Hoe die culturele status zo laag komt is een vraag waaraan je flink wat academische proefschriften zou kunnen wijden maar het feit is dat vrijwel iedereen bij strips aan kleurrijk infantiel vermaak denkt, en dat ‘strips voor volwassenen’ vooral associaties oproept met het soort lectuur dat men doorgaans in een discrete papieren zak meeneemt. Dat is trouwens niet verwonderlijk: de strip is nu eenmaal de laatbloeier onder de kunsten en het wordt daarom nooit helemaal serieus genomen. En vergeleken met de hoeveelheid strips voor de jeugd is de serieuze strip een marginaal verschijnsel dat bovendien pas zo’n zestig jaar na de geboorte van het medium is opgekomen. Dat is jammer, want de strip heeft veel te bieden. Het gaat te ver om hier alle formele kenmerken van de strip uiteen te zetten dus ik zal me beperken tot een van de meest voor de hand liggende, maar ook interessantste aspecten: de strip is uniek in de manier waarop het zich van zowel woorden als beelden bedient die je, in tegenstelling tot een film, op je eigen tempo tot je neemt. Het feit dat je tegelijkertijd leest en beelden bekijkt maakt het lezen van een strip tot een unieke leeservaring, waarbij het woord en het beeld elkaar kunnen versterken, tegenspreken of op welke manier dan ook met elkaar spelen. Het feit dat een strip een concreet object is dat je in je hand hebt opent daarnaast nog een aantal extra mogelijkheden. Of, zoals de Britse stripschrijver Alan Moore zegt: ‘You don’t have to rewind the video and then pause it, you just flick back. Easy. And so it enables the comic book writer, the inventive writer, to utilize all those advantages and come up with really clever structures that would be lost in a film, but when they’re frozen on the page where everyone can see how clever you are for all time, it works perfectly.’
Een nieuwe vorm van literatuur?
Veel belangrijker dan de specifieke technische kenmerken van de strip is echter de vraag of de strip inhoudelijk de moeite waard, of zelfs literair kan zijn. In potentie wel. Net zoals elk ander medium is de strip in staat om een veelvoud aan genres, leeftijdscategorieën en niveaus te bedienen. Ook al is het historisch gezien nog weinig gebeurd, het is zeker mogelijk om strips te maken die zich qua complexiteit en formele structuur kunnen meten met literatuur. Een goed voorbeeld hiervan is het al eerder genoemde Maus van Art Spiegelman, het verhaal van hoe Spiegelmans vader de Holocaust overleefde. Een opvallend aspect aan Maus is dat Spiegelman ervoor heeft gekozen om alle personages uit beelden als dieren, een techniek die juist associaties oproept met kinderstrips, zoals die van Disney. Deze visuele metafoor, waarbij Joden als muizen en Duitsers als katten worden uitgebeeld, verandert een stereotype uit de strip, het pratende dier, in iets bijzonder grimmigs omdat het eveneens speelt met de raciale stereotypen die ten grondslag lagen aan de Nazi-ideologie. Het feit dat Spiegelman in de tekst zich hardop afvraagt of deze visuele metafoor wel toepasselijk is, maakt dat Maus, naast een aangrijpend verhaal over menselijk lijden, vooral ook een verhaal is over Spiegelman zelf: over de rol die hij als auteur speelt in het verwoorden en verbeelden van zijn ouders’ trauma’s en over de vraag hoe betrouwbaar biografische teksten zijn."

Duidelijker kan je niet zijn. Je hebt genres binnen de strip. Detective, horror, drama, (auto)biografie, science fiction, fantasy, humor, allen hebben ze grafisch iets te vertellen als geheel.

9. Karin van Wylick in De Negende volgens Eisner
"Kwaliteit en Kunst, met hoofdletters, zijn toch niet te associëren met het beeldverhaal? Will Eisner voert deze discussie al zijn hele leven. Zijn grote verdienste is dat hij het niet bij discussies heeft gelaten. De omvangrijke produktie van deze Amerikaanse tekenaar laat zien dat de strip op vele manieren gemaakt kan worden. Zijn in het geval van Eisner strips Kunst, of niet? Met behulp van een aantal kenmerkende thema's uit de strips van Eisner, zoals melodrama, humor, vrouwen en het weer, proberen we te ontdekken waarin hij dan precies verschilt van andere tekenaars. In 1972 is Eisner 55 jaar en wil hij alleen nog maar strips maken voor eigen genoegen. Zijn verhalen na 1978 zijn van een totaal andere inhoud en structuur. Het heeft er alle schijn van dat de zakenman de kunstenaar meer ruimte wil laten. Niet alleen de visuele techniek is belangrijk, maar ook de emotionele inhoud van een strip hoort aan kwaliteitseisen te voldoen. In zijn grafische romans laat Eisner zien dat de kenmerken van de roman -het beschrijven van handelingen van personen in verband met hun karakter en innerlijk leven- wel degelijk te vertalen of te bewerken zijn voor het stripverhaal. Dat Eisner deze stripvorm belangrijk acht maakt hij o.a. duidelijk in het boek Comics & sequential art: 'De toekomst van de grafische roman ligt in het kiezen van waardevolle thema's in combinatie met het experiment van vorm en inhoud.' Volgens Eisner behoort de strip tot sequential art, oftewel: een logische volgorde van een aantal beelden achter elkaar. 'Strips schrijven vereist speciale vaardigheden en is niet te vergelijken met het schrijven van een roman. Het is enigszins te vergelijken met het schrijven van toneelstukken, met de kanttekening dat de schrijver ook de verbeelder of de tekenaar is.'"

Da's dan het theoretische aspect hoe een strip verschilt van een ander medium.

10. Plaatjes met tekst of grote literatuur?
"In hoeverre kan een beeldroman opgenomen worden in de shortlist van een gerenommeerde literaire wedstrijd, concreet Marc Legendres Verder voor de Libris Literatuurprijs?
Op zich is daar niets mis mee, het zou dan de literaire kwaliteiten van een stuk naar waarde kunnen schatten. Maar strips zijn bovenal een ander, apart, exclusief medium. Noch het één (literatuur), noch het ander (film of animatie). Alsof je een filmscript, theatermonoloog of liedjestekst plotsklaps mag nomineren voor een even geldige reden, zoals jurylid Reynebeau aanhaalt dat de selecte club er ons op wil wijzen dat literatuur veel ruimer is dan mainstream. Natuurlijk springt Toon Horsten opportunistisch op de kar om deze 'open geest' te bejubelen en moedigt verantwoordelijken aan. Waardoor in de toekomst misschien alle andere uitgevers, die evenzeer zogezegde 'graphic novels' uitkotsen, hun literaire pretenties opeisen omdat ze baanbrekend zijn en zich buiten het ordinaire begeven. Neen, dank u. De aangehaalde voorbeeldige Vanistendael en Randall C hebben zekere capaciteiten, ja. Of je ze kan plaatsen naast groten der Nederlandstalige schrijfaarde?
In hoeverre kan je twee verschillende disciplines met elkaar meten? Tekstueel staan ze niet gelijkwaardig, want de ene heeft ruimschoots voldoende aan minimale bewoordingen omdat de rest beeldend ingevuld wordt.
Vandaar ook dat het zo moeilijk is om de perfecte strip te vinden. Bij de ene zijn de tekeningen subliem en het verhaal slechts middelmatig. De andere biedt dan weer een schitterende plot, terwijl het grafisch weinig te bieden heeft. Het erge is dat Verder daartussenin niet eens dobbert. Waar Dave McKean wél handig met de computer wist om te springen om diens beelden te bewerken in een getekende context, gebruikt Legendre de getekende lijn als een minimaal instrument om een getekende schijn te wekken. Veel artisticiteit komt hier niet aan te pas. Waarom dan ook het stripmedium gebruiken en het als een grafische roman bestempelen? Eisner mag met de eer gaan lopen als pionier van het genre, in Europa hadden we ook onze opzienbarende bijdrages: de Duistere Steden-albums, De Chninkel, HP en Guiseppe Bergman. Casterman deed het uitdrukkelijk met hun Wordt Vervolgd Romans. Of ook de Vrije Vlucht-collectie met daarin De eeuwige oorlog en andere evenwaardige klassieke grafische romans. Da's uit de grabbelton des verleden opgevist. Of wat dacht je van Hanco Kolks Meccano, daar kan je niet omheen qua literaire en beeldende impact. De vergelijking met Verder houdt dan ook snel op."

Kijk dus verder dan je neus lang is. Deze commentator is al even pretentieus dan de term Grafische Roman die hij afkraakt! En excuses, het gegoogle bracht me uiteindelijk hier terecht, zelf was ik er niet opgekomen!

11. A suivre op Wikipedia France
"À Suivre est un mensuel de bande dessinée belge disparu, publié par les éditions Casterman, dont le premier numéro est paru en février 1978 et dont l’ultime numéro (239) est paru en décembre 1997. La maquette originale de À Suivre est Étienne Robial. Son rédacteur en chef, Jean-Paul Mougin, voulait utiliser ce support pour donner ses lettres de noblesse à la bande dessinée, notamment en affirmant que les bandes publiées n'étaient pas des «séries» traditionnelles mais des chapitres de romans - on ne parlait pas encore de «roman graphique» mais c'est de cela qu'il s'agissait. La revue privilégia donc «le roman dessiné» de qualité et débusqua de nombreux talents en leur laissant une totale liberté (noir et blanc, peinture, crayonné…) avec comme seule contrainte de ne pas dépasser 10 pages par numéro. Certains auteurs ont chapitré leurs histoires en plusieurs épisodes, d'autres ont pris la forme de nouvelles indépendantes. La plupart des œuvres étaient ensuite regroupées en album cartonné classique ou en album souple (collection Romans (à suivre)) aux editions Casterman."

In de goeie oude tijd toen Tardi, Manara, Schuiten & Peeters, Servais, Sokal en tal van anderen hun fantasie ongebreideld loslieten op de maagdelijke vellen van het weekblad Wordt Vervolgd. Tal van grafische romans werden gecreëerd!

12. Mike Chinn in 'Schrijven en illustreren van de Grafische Roman'
Eerst de definities: een roman wordt meestal omschreven als ‘een lange fictieve prozavertelling, die normaal gesproken over menselijke relaties gaat en waarbij de plot verteld wordt door middel van handelingen, uitspraken en gedachten van de personages.’ Een strip betekent dat er plaatjes in staan. Een grafische roman is dus een lang fictief verhaal in de vorm van plaatjes. Een stripboek zou dan een kort verhaal of een aflevering in een langer verhaal zijn. Of niet?
Dit gaat helaas niet op. Romans gaan over mensen: veel personages die interacties aangaan en het verhaal sturen, waardoor de hoofdpersonen en de beginstituatie aan het eind grote veranderingen hebben ondergaan. Het korte verhaal gaat gewoonlijk over een idee, de gevolgen voor een groepje personages of een gemoedstoestand. Veel maandelijkse stripboeken, om een analogie te gebruiken die vaak voorkomt in dit boek, lijken meer op afleveringen van tv-series van vroeger, toen de orde altijd werd hersteld aan het einde van de aflevering. Wat voor rare dingen er ook gebeurden in het verhaal, aan het eind leek het of er niets gebeurd was. Hierdoor konden de afleveringen in willekeurige volgorde uitgezonden worden. Een grafische roman is echter een complete film."

Tja, de sukkelaar stelde een handleiding samen hoe je ocharme een grafische roman moet tekenen. Terwijl je eigenlijk voor een groot deel ondergedompeld wordt in de wereld van de superheld. Uiteindelijk kan je met het begrip alle kanten uit!

Weg het vooroordeel omtrent de strip als zijnde minderwaardig. En we hebben daar geen specifiek label voor nodig om het te opwaarderen. Want voor je het weet krijgt iemand zo'n als grafische roman omschreven strip in handen à la Een bodemloos bestaan en valt deze persoon in een bodemloze put waaruit hij nooit meer wil komen om nog andere confrontaties aan te gaan met meerderwaardige exemplaren.
Uiteindelijk lag de hele voorbeeldstapel vol met allemaal voorbeelden van strips die evenzeer onder de noemer Grafische Roman kunnen ondergebracht worden: het sprookjesachtige Garulfo, het theatrale Sabels en Galjoenen, het epische Arthur, het lyrische India Dreams, het literaire Ibicus, het poëtische Inkt van toen, het persoonlijke Meneer Johan, het historische De Loopgravenoorlog en dies meer...